Наврӯз яке аз маҳбубтарин ҷашнҳои таърихи ва фархангии миллати точик буда, ҳамчун рамзи офариниши ҳаёт, оғози тозаи зиндагӣ аз давраҳои дур то имрӯз расидааст.
Эмомалӣ Раҳмон
Наврӯз дар таъриху тамадуни мардумони форсу тоҷик–рӯзи фараҳмандтарин, рӯзи нав, оғози соли нав, эҳёи табиат ба ҳисоб меравад. Табиат ва одамият дар ин рӯз аз нав эҳё гардида ҳаёти навро оғоз менамоянд. Ҷиҳати қадимият ва ҷашнгирии Наврӯз ақидаҳои олимони соҳаи таъриху фарҳангшиноси гугогун мебошад. Масалан яке муҳақиқони соҳавӣ профессор Меҳрдоди Баҳор шогирди ироншиноси маъруфи ғарб Хенинг чунин меҳисобад, ки ҷашнгирии Наврӯз аз се ҳазорсолаи пеш аз миллод огоз мегирад. Ва кулли муҳақиқон итминони онро доранд, ки Наврӯз ҷашни миллии маҳз мардуми форсизабон мебошад.
Сабаби чунин пойдории ин љашни оламшумули мардуми форсизабон–Наврӯзи аҷам дар он мебошад, ки тамоми ҷузъҳои зебои ҳаёт, хотироти наку ва ќањрамонњои асотирии ин мардумон мањз ба њамин рўз рост меояд, аз љумла: тавлиди шоњ Каюмарс, Њушанг-шоњи авали Пешдодиён, Фариддун дар ин рўз давлати худро ба 3 фарзанди худ Салмро-Рум, Турро-Турон, Эраљро-Эронро бахшид. Сом аз авлоди Наримон дар ин рўз муќовимати худро ба муќобили ифротиён оѓоз бахшида бар онњо ѓалаба намуд, Зардушт дар ин рўз ба дунё омадааст. Шоҳони Кайони маҳз дар ҳамин рӯзи фирӯз ба тахт нишаста, шоҳ Гуштосп тоҷи шоҳиро бар сар ниҳод, бани Катоюн ва Ҷамосп пайравони дини Зардуштӣ гардиданд.
Абурайҳони Берунӣ донишманд ва олими қарни даҳуми тоҷик дар китоби машҳури худ «Осор-ул-боқия» аз забони Алӣ бинни Яҳё навиштааст, ки «Рӯзи Наврӯз ягона рӯзест, ки тағирнопазир аст» ва дар китобаш «Ал-тафҳим» менигорад, ки «нахустин рӯз аст аз Фарвардинмоҳ ва аз ин ҷиҳат рӯзи нав карданд, зеро ки нишонии соли нав аст».
Дар рисолаи «Наврӯзнома»-и Умари Хайём низ ба ҳамин нигориши равшангарона ба Наврӯзи замони қадим ва хусусиятҳои оинҳои он рӯ ба рӯ мешавем ва ба бахши дигаре аз рамзу розҳои он пай мебарем.
Аммо сабаби ниҳодани Наврӯз он будааст, ки чун бидонистанд, ки Офтобро ду давр бувад. Яке он ки ҳар сесаду шаступанҷ рӯзу рубъе аз шабонарӯз ба аввали дақиқаи ҳамал боз ояд ба ҳамон вақту рӯз, ки рафта буд, бад-ин дақиқа натавонад омадан. Чу ҳар сол аз муддат ҳаме кам шавад. Ва чун Ҷамшед он рӯзро дарёфт «Наврӯз» ном ниҳод ва ҷашн ойин овард. Ва пас аз он подшоҳон ва дигар мардумон бад-ӯ иқтидо карданд.
Масалан, дар гузоштани «ҳафтшини ниёгони мо чунин тасвир намудаанд:
Рӯзи Наврӯз дар замони Каён,
Мениҳоданд мардуми Эрон,
Шаҳду ширу шаробу шаккари ноб,
Шамъу шамшоду шойеъ андар хон.
Умуман ин ҷашн ба ҷаҳонбини ва ҳувияти миллии мардуми форсизабонон алоқаи бениҳоят зич дорад. Тибқи ривоятҳои асотири мардумони форсизабон, ҷашнгирии Наврӯзро дар давраи ҳукмронии шоҳ Ҷамшед оғоз намуда, ҳама накӯкориҳои онро мардумон бо «рӯзи нав» -Наврӯз қабул намуданд ва он дар тамоми қаламрави империяҳои бузурги Ҳахоманишӣ, Сосонӣ ва Сомониён ҷори гардида буд ва то ба имрӯз ба мо омада расидааст.
Фирдавсии бузург бахшида ба оғози наврӯзи оламшумул чунин овардааст:
Ба Ҷамшед бар гавҳар афшонданд,
Мар он рӯзро, рӯзи нав хонданд.
Сари Соли нав ҳурмузи фарвардин,
Баросуд аз ранҷ тан, дил аз кин
Чунин ҷашни фаррух аз он рӯзгор,
Бимонда аз он хусравон ёдгор.
Баъди қабул гаштани дину оини мубини ислом ва забони нав дар давоми «хомушии ду асра» мардуми форсизабон тавонист то фарҳанги хешро нигоҳ дошта онро равнақ диҳанд. Ин эҳё гардони як љузъи қадимаи тамадун ва фарҳанги мардуми ориётабор буда, ҳиссаи босазоест дар тамадун ва фарҳанги умумибашар ва дар ин рӯз тамоми мардумонро барои ҳаёти накӯ, дӯстӣ ва накӯкорӣ даъват мекунад. Зебои ва сеҳру бақои Наврӯз пеш аз ҳама ба офарандагони ин ҷашни бошукуҳ яъне мардумони форсизабон таалуқ дошта, он боиси сарбаландии ин мардумон мебошад ки тавонистанд чунин як ҷашни оламшумулро тавасути таъриху фарҳанг ва сунатҳои миллии хеш ба ҷомеъаи умумибашар тақдим намоянд.
Дар миёни тамоми ҷашну маросимҳое, ки аз замонҳои қадим то ба имрӯз дар дунё ҷашн гирифта мешавад Наврӯз яке аз ҷашнҳои зеботарин ва қадимтарин ба ҳисоб меравад. Наврӯз дар тули 7-руз ҷашн гирифта шуда, мардумон онро бо тайёрии бесаброна интизорӣ менамоянд. Муҳабати беандозаи ниёгони мо ба тозагии ватан ва диёри хеш ҳифзу ҳимояи мероси таърихию фарҳангии худ ҳануз аз замонҳои қадим дар ниҳоди онҳо ҷойгардида буд.
Онҳо сарулибоси хеш ва ҷиҳозҳои хонадонашонро озода гардонида манзилу макони хешро оро медиҳанд ва дастархони наврӯзии хешро бо маъводҳои «ҳафтсин»- себ, сабза, сирко, санҷид, сикка, сир, суманак ва
«ҳафтшин»- шаҳду ширу шаробу шаккари ноб, шамъу шамшоду шойеъ
Густурда, омадани Наврӯзро интизорӣ мекашанд.
Тибқи ақидаи шарқшиноси маъруф Р.Фрай «фарҳанг ва тамадуни форсхо дар равнақи тамадуни ҷаҳони ислом он қадар бузург аст, ки саҳми тамадуни юнониҳо дар барқарори ва фарҳанги масеҳи ҳамон қадар мебошад».
